Şehirleşmeyle birlikte toprak ile olan ilişkimiz iyice koptu, artık birkaç çiçek hariç, bitkileri tanımıyor isimlerini bilmiyoruz. Oysa onlara verilen isimlere bakarak bir halkın hayal gücünü, tabiatla ilişki biçimini ve dünya görüşünü anlayabiliriz. Aşağıda Doğu Anadolu Bölgesinin Yukarı Fırat Bölümü ile İç Anadolu Bölgesinin Yukarı Kızılırmak Bölümünün kesiştiği bölgede yer alan Karagöl Köyü ile Yılanlı Dağı eteklerinde yetişen yenilebilir yabani otlar ve meyvelerin isimlerini yazılı, bakalım hangilerini biliyorsunuz.
Önemli uyarı! Aşağıdaki bilgileri kullanarak herhangi bir bitkiyi yemeyiniz, özellikle zehirli mantarları yenilebilen mantarlardan ayırdetmek çok zordur. Bir yabani bitki yenilmeden önce mutlaka bu konuda uzman kişilerden yardım alınmalıdır.
Kêrêng ( Kenger - Gundelia tournefortıı )
35-40 cm boylarında dikenli otsu bir bitkidir.İlkbaharda, gövdesindeki kabuk soyularak yenilir. Aşağı yukarı iki hafta içinde kartlaşır.Kengerin gövdesi toprağa değecek şekilde yandan ayağınızla bastığınızda kenger, kökünden kırılıyorsa kartlaşmış, esneyerek yere yatıyorsa henüz kartlaşmamış yani yenilebilir tazelikte demektir. Kenger'in köklerinden kenger sakızı elde edilir. Kenger sakızı, kengerin toprak altında kalan kök kısmının bıçakla çaprazlamasına kesilerek akan beyaz sütün kurumasıyla elde edilir.
 |
| Kêreng |
Şilan ( Kuşburnu - Rosa canina )
1,5-2 metre boyunda dikenli ve çalı şeklinde olup, sonbaharda olgunlaşan meyvesi taze olarak yada kurutularak yenilmektedir. Meyvesinden çay , hoşaf, pekmez, reçel yapılır.
 |
| Şilan |
Qermık ( Karamuk - Berberis crataegina )
1,5 -2 metre boyunda çalı şeklinde siyah prinç tanesi büyüklüğünde meyvesi olan bir bitki.İlkbaharda yaprakları sonbaharda olgunlaşan meyvesi yenilir. Kurutulan meyvesi ayrıca komposto olarak da tüketilir.
 |
| Qermık |
Hıltırşık ( Gelin Parmağı / Gelin Düğmesi / Koluncuk - Sempervivum )
İlkbaharda kırlarda yetişen , çam kozalağı büyüklüğünde, yeşilden kırmızıya dönen bir rengi ve ekşi bir tadı olan bitki. Bilimsel adı Sempervivum olup , dünya üzerinde 50 farklı çeşidi bulunmaktadır, 1700-1800 metre yükseklikte yetişmektedir.Türkçe gelin parmağı denmesinin nedeni ise köküne yakın yerleri yeşilken ucundan kızarması bir tür kınalı gelin parmağına benzetilmesindendir.
 |
| Hıltırşık |
Gılabori ( Frenk Üzümü - Ribes Rebrum )
Çalı şeklinde 1-1,5 metre boylarında bir bitki. Meyvesi üzüme benzer ama daha küçük ve ekşimsidir. Yılanlı dağının eteğinde Burik civarında bulunur ama istenirse bahçede de yetiştirilebilecek bir bitkidir.
 |
| Glabori |
Mot Mot (Dikenli Balcık)
Su kaynaklarının bulunduğu sulak yerlerde yetişen, 15-20 cm boyunda dikenli bir bitkidir.Meyvesinin bulunduğu yer emildiğinde, ağzı tatlandıran pekmezimsi bir sıvısı vardır. İsmi pekmezin Kürtçesi olan 'mot' dan geliyor olmalı.
 |
| Mot mot |
Topık ( Topuz / Dikenbaşı - Echinops pungens)
Yuvarlak bir çiçeği olmasından dolayı kürtçe yuvarlak anlamına gelen topık , 50-100 cm boyunda , dikenli , iki yıllık otsu bir bitkidir.Kırlarda yetişen bu bitkinin gövdesinin yanı sıra gövdenin başındaki dikenli yuvarlak dış kısmı sert bir cisimle ( taş v.b soyulduğunda içinde çıkan nohut büyüklüğünde meyvesi de yenir.
 |
| Topık |
Qalxan (Kangal / Kaluğan - Onopordum bracteatum )
Deve dikenine benzemekte ancak deve dikeni yeşil renkte olduğu halde Qalxan griye yakın renktedir. Dikenli ama aynı zamanda pamuksu bir kabuğu vardır, 50-100 cm boyunda olup ilkbahar ayında kartlaşmadan kabuğu soyularak gövdesi kenger gibi yenir.
 |
| Qalxan |
Kıfkarık ( Göbelek /Kuzu göbeği / Mantar - Morchella )
İlkbaharda nisan , mayıs aylarında yağmurdan sonra köyün orman tarafında görülür , çok kısa ömürlüdür, çiğ yada pişirilerek yenilir.Toplarken zehirli olan türlerini bilmek gerekir.
 |
| Kıfkarık |
Kaxmut/Kağmut (Domalan Mantarı, Tombul, Keme, tombalak, topalak, geme, kumi-Terfeziaceae ) İlkbaharda çift sürme işlemi esnasında karasabanın ucuna takılarak ortaya çıkan küçük bir patates büyüklüğünde yamru yumru bir bitkidir. Hatırladığım kadarı ile tadı pişmemiş kestaneye benzerdi ve çiğ yenirdi. Bir tür mantardır, trüf mantarı denir.
Kaxmut/Kağmut
Tırşo (Kuzu kulağı / Ekşimik - Rumex acetosella )
15-40 cm boylarında çayırlar gibi nemli yerlerde yetişen çok yıllık otsu bir bitkidir, yaprakları yenilir , ekşi , mayhoş bir tadı vardır.Tırşoye Gayan denen büyük yapraklı bir çeşidi daha vardır.
 |
| Tırşo |
Sıplıng ( Yemlik - Scorzonera )
İlkbaharda karın erimesinden sonra ortaya çıkar.Genellikle çiğ olarak salata gibi yenir ayrıca yemekler de kullanılır.
 |
| Sıplıng |
Merdimelax (Madımak - Polygonum cognatum )
İlkbahar ve yazın ilk aylarında yetişen otsu bir bitki.Yapraklarından çeşitli yemekler yapılır.Eskiden civardaki köylerden kadınlar topluca bizim köye madımak toplamaya gelirlerdi.
 |
| Merdimelax |
Pari mihan
Türkçe karşılığı 'Koyun dürmacı' olan otsu bir bitkidir, mayıs ayında çayırlarda kuzu kulak bitkisinin yetiştiği yerlerde yetişir. Boyu bir metreye kadar uzar, yaprakları kuzu kulak yaprağına benzer. Belirgin bir tat ve kokusu vardır. Gövdesi soyularak yenir. Yemeklerde kullanılmaz.
 |
| Pari mihan |
Sılmastık ( Yabani ıspanak- Chenopodium album)
Pancar olarak kullanılan bir ottur.Çöreği güzel olur.
 |
| Sılmastık |
Sirmog ( Frenk soğanı )
İlkbaharda nemli , sulu çayırlarda ve nemli dere kıyılarında yetişir. Keskin sarımsak kokusu çevreye yayar. Nisan mayıs aylarında bazen daha da erken yeşermeye başlar. Yaprakları yeşil soğan gibi yenilir yada yemekler de kullanılır.
 |
| Sirmog |
Bışkov ( Ebe gümeci - Malva sylvestris)
Çocukluğumuzda , köyde güneş gören her yerde özellikle duvar diplerinde yetişen bu bitkinin düğme şeklindeki meyvesini yerdik.Bu bitkiye de yediğimiz kısmı düğmeye benzettiğimiz için bışkov (Türkçesi düğme) derdik. İşin aslı bu bitkiyi büyüklerimizin yediğini de pek görmedim.Ancak başka yerlerde salatası yapılan ,yaprakları kaynatılarak çay olarak içilen önemli bir şifalı bitki sayılıyormuş.
 |
| Bışkov |
Şekok ( Yaban armudu / Ahlat - Pyrus elaeagnifila )
Sonbaharda olgunlaşan ve 3-4 cm büyüklüğünde meyvesi olan kendiliğinden yetişen bir ağaç. Türkçesi yaban armudu olan Şekok ile Gijok ağacı genellikle karıştırılır.
 |
| Şekok |
Gijok (Alıç - Crataegus )
Hafik ekşimsi , çekirdekli meyvesi sonbaharda şehirlerde ipe tespih gibi dizilerek satılmaktadır.Olmuş meyvesi turuncuya yakın sarımsıdır.Gijok ağacının boyu on metreye kadar uzayabilmektedir.Köyde pek çok yerde bulunmaktadır.
 |
| Gijok |
Çêkêm (Katran Ardıcı / Juniperus oxycedrus )
Köyün ormanlık bölgesinde yetişen çalı şeklinde ardıçların fındık büyüklüğünde tohumu. Yenildiğinde adeta ardıç ağacının kokusunu hissedersiniz.
 |
| Çêkêm |
Solmaz çiçek/Altın otu/Ölmez çiçek -Helichrysum
Aktarlarda altın otu adıyla kaynatılarak çayı yapılmak üzere satılan bu çiçek, köyün kırlarında yetişmektedir. Köyde hemen her evde süs bitkisi olarak odanın görünen bir yerine konulan ve yöresel bir adı bulunmayan bu bitki yaz kış bitki solmadığı için solmaz çiçek olarak adlandırılırdı.
 |
| Altın otu |
Pivok ( Çiğdem - Crocus )
Pivok, baharın geldiğini müjdeleyen kırlarda yetişen yenilebilir bir çiçektir.
Sosın ( Nevruz / Navruz Çiçeği - Iris Persica )
Kürtçe Sosın dediğimiz, Süsengiller (iridaceae) familyasından Türkçe Nevruz/Navruz denilen çiçeğin Latince adı İran Süseni anlamına gelen 'Iris Persica' dır.Çıplak taşlı yamaçlarda ve çalılık arazilerde yetişen çok yıllık bir bitkidir.Mart, Nisan aylarında çiçek açar, yaprakları ve kökü çiğ olarak yenilir.
 |
Sosın
Foto :Hasan Ali Sarıkaya |
Soğulcan Otu (Solucan otu - Pelargonium endlicherianum)
15-35 cm yükseklikte , çok yıllık ve morumsu kırmızı çiçekli bir bitki.Çiçekleri taze halde yenilir, bağırsak solucanlarına karşı kullanılır.Kırlarda yetişir.Aşağıdaki fotoğrafı Yılanlı dağının eteğindeki Atolux'a giderken çektim.
 |
| Soğulcan otu |
Gullik (Çiriş otu / Dağ pırasası - Eremurus spectabilis )
Yabani pırasa.Nisan ayı başlarında Yılanlı Dağının eteklerinde yetişir, böreği, çorbası, yemeği yapılır.
Gemırşok
Yılanlı dağının eteklerinde yetişen bu çalı şeklindeki bitkinin sonbaharda olgunlaşınca kırmızıdan siyaha dönen, karamuktan biraz büyük, yumuşak, ağızda dağılan ve bir meyvesi vardır.
 |
| Gemırşok |
Mamıx ( Kiraz eriği- Prunus cerasifera)
Yılanlı dağının eteklerinde yetişen ve meyvesi ekşi eriğe benzeyen ama erikten daha küçük bir bitkidir.Ekşi tadından dolayı hıltırşık da denmektedir.
 |
| Mamıx |
Pung ( Nane- Mentha )
Genellikle dere kenarlarında bahar aylarında yetişir. Küçük yapraklı bir bitki olup yaprakları özelikle ayran çorbasında (Şorbe den) kullanılır. Kurutulduğunda baharat olarak kullanılır.
 |
| Pung |
Anıx (Kekik / Thymus vulgaris)
Kimi yörelerde
naneye de anık denmekte ise de , bu yörede kekik için kullanılmaktadır. Odunsu saplı,karşılıklı küçük yapraklı, sürüngen, çok yıllık kokulu bir bitkidir. Pek çok türü bulunmaktadır. Köyün dağlık ve kayalık alanlarında bulunur. Çiçeği kurutulup ufalanır kışın baharat olarak kullanılır.
 |
Anıx
Foto:Mustafa Doğan |
_________________________
Notlar
-Yukarıdaki bitki adlarından ilk yazılan bitkiye yörede Kürtçenin Kurmanci lehçesinde verilen ad , diğeri Türkçe adı , İtalik olarak yazılan ise bitkinin Latince bilimsel adıdır. Bitkinin adında geçen ve Türkçe alfabede bulunmayan harflerin okunuşu ise şöyledir:
Ê ê -Türkçe 'e' ile 'ı' arasında bir sestir.Ne tam olarak 'e' ne de 'ı' sesi.
Qq -Gırtlaktan gelen kalın bir sestir.Türkçedeki 'k' harfinin gırtlaktan söylenmesi gibi bir ses.
X x-İnsan boğazını temizlerken boğazdan çıkan hırıltıya benzer.Türkçedeki 'ğ' sesi gibidir.
KAYNAKÇA
BAYTOP Turhan , Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dili Kurumu Yayınları, 2007
