KARAGÖL KÖYÜ VE ÇEVRESİNDE YETİŞEN YENİLEBİLİR YABANİ OTLAR VE MEYVELER

Şehirleşmeyle birlikte toprak ile olan ilişkimiz iyice koptu, artık birkaç çiçek hariç, bitkileri tanımıyor isimlerini bilmiyoruz. Oysa onlara verilen isimlere bakarak bir halkın hayal gücünü, tabiatla ilişki biçimini ve dünya görüşünü anlayabiliriz. Aşağıda Doğu Anadolu Bölgesinin Yukarı Fırat Bölümü ile İç Anadolu Bölgesinin Yukarı Kızılırmak Bölümünün kesiştiği bölgede yer alan Karagöl Köyü ile Yılanlı Dağı eteklerinde yetişen yenilebilir yabani otlar ve meyvelerin isimlerini yazılı, bakalım hangilerini biliyorsunuz.

Önemli uyarı! Aşağıdaki bilgileri kullanarak herhangi bir bitkiyi yemeyiniz, özellikle zehirli mantarları yenilebilen mantarlardan ayırdetmek çok  zordur. Bir yabani bitki yenilmeden önce mutlaka bu konuda uzman kişilerden yardım alınmalıdır.

Kêrêng ( Kenger - Gundelia tournefortıı )

35-40 cm boylarında dikenli   otsu  bir bitkidir.İlkbaharda,  gövdesindeki kabuk soyularak yenilir. Aşağı yukarı iki hafta  içinde kartlaşır.Kengerin gövdesi toprağa değecek şekilde yandan ayağınızla bastığınızda kenger, kökünden kırılıyorsa kartlaşmış, esneyerek yere yatıyorsa henüz kartlaşmamış yani yenilebilir tazelikte demektir. Kenger'in köklerinden kenger sakızı elde edilir. Kenger sakızı, kengerin toprak altında kalan kök kısmının bıçakla çaprazlamasına kesilerek akan beyaz sütün kurumasıyla elde edilir.

Kêreng

Şilan ( Kuşburnu - Rosa canina )

1,5-2 metre boyunda dikenli ve çalı şeklinde olup, sonbaharda olgunlaşan  meyvesi taze olarak yada kurutularak yenilmektedir. Meyvesinden çay , hoşaf, pekmez, reçel yapılır.

Şilan

Qermık ( Karamuk - Berberis crataegina )

1,5 -2 metre boyunda çalı şeklinde siyah prinç tanesi büyüklüğünde meyvesi olan bir bitki.İlkbaharda yaprakları sonbaharda olgunlaşan meyvesi yenilir. Kurutulan meyvesi ayrıca komposto olarak da tüketilir.

Qermık

Hıltırşık ( Gelin Parmağı / Gelin Düğmesi / Koluncuk - Sempervivum )

İlkbaharda kırlarda yetişen  ,  çam kozalağı büyüklüğünde, yeşilden kırmızıya dönen bir rengi  ve  ekşi bir tadı olan bitki. Bilimsel adı Sempervivum  olup , dünya üzerinde 50 farklı çeşidi bulunmaktadır, 1700-1800 metre yükseklikte yetişmektedir.Türkçe gelin parmağı denmesinin nedeni ise köküne yakın yerleri yeşilken ucundan kızarması bir tür kınalı gelin parmağına benzetilmesindendir.

Hıltırşık

Gılabori ( Frenk Üzümü - Ribes Rebrum )

Çalı şeklinde 1-1,5 metre boylarında  bir bitki. Meyvesi üzüme benzer ama daha küçük ve ekşimsidir. Yılanlı dağının eteğinde Burik civarında  bulunur ama istenirse bahçede de yetiştirilebilecek bir bitkidir.

Glabori

Mot Mot (Dikenli Balcık)

Su kaynaklarının bulunduğu  sulak yerlerde yetişen, 15-20 cm  boyunda dikenli bir bitkidir.Meyvesinin bulunduğu yer emildiğinde, ağzı tatlandıran pekmezimsi bir sıvısı  vardır. İsmi pekmezin Kürtçesi olan 'mot' dan geliyor olmalı.

Mot mot

Topık ( Topuz / Dikenbaşı - Echinops pungens)

Yuvarlak bir  çiçeği olmasından dolayı  kürtçe yuvarlak anlamına gelen topık , 50-100 cm boyunda , dikenli , iki yıllık otsu bir bitkidir.Kırlarda yetişen bu bitkinin gövdesinin yanı sıra gövdenin başındaki  dikenli yuvarlak  dış kısmı sert bir cisimle ( taş v.b  soyulduğunda içinde çıkan nohut büyüklüğünde  meyvesi de yenir.

Topık

Qalxan (Kangal / Kaluğan - Onopordum bracteatum )

Deve dikenine benzemekte ancak deve dikeni yeşil renkte  olduğu halde Qalxan griye yakın renktedir. Dikenli ama aynı zamanda pamuksu bir kabuğu vardır, 50-100 cm boyunda olup ilkbahar ayında kartlaşmadan kabuğu soyularak gövdesi  kenger gibi yenir.

Qalxan

Kıfkarık ( Göbelek /Kuzu göbeği / Mantar - Morchella )

İlkbaharda nisan , mayıs aylarında yağmurdan sonra köyün orman tarafında görülür , çok kısa ömürlüdür, çiğ yada pişirilerek yenilir.Toplarken zehirli olan türlerini bilmek gerekir.

Kıfkarık

Kaxmut/Kağmut (Domalan Mantarı, Tombul, Keme, tombalak, topalak, geme, kumi-Terfeziaceae ) İlkbaharda çift sürme işlemi esnasında karasabanın ucuna takılarak ortaya çıkan küçük bir patates büyüklüğünde yamru yumru bir bitkidir. Hatırladığım kadarı ile tadı pişmemiş kestaneye benzerdi ve çiğ yenirdi. Bir tür mantardır, trüf mantarı  denir.

Kaxmut/Kağmut

Tırşo (Kuzu kulağı / Ekşimik - Rumex acetosella )

15-40 cm boylarında çayırlar gibi nemli yerlerde yetişen çok yıllık otsu bir bitkidir, yaprakları  yenilir , ekşi , mayhoş bir tadı vardır.Tırşoye Gayan denen büyük yapraklı bir çeşidi daha vardır.

Tırşo

Sıplıng ( Yemlik - Scorzonera )

İlkbaharda karın erimesinden sonra ortaya çıkar.Genellikle çiğ olarak salata gibi yenir ayrıca yemekler de kullanılır.

Sıplıng

Merdimelax (Madımak - Polygonum cognatum )

İlkbahar ve yazın ilk aylarında yetişen   otsu bir bitki.Yapraklarından çeşitli yemekler yapılır.Eskiden civardaki köylerden kadınlar topluca bizim köye madımak toplamaya gelirlerdi.

Merdimelax

Pari mihan

Türkçe karşılığı 'Koyun dürmacı' olan otsu bir bitkidir, mayıs ayında çayırlarda kuzu kulak bitkisinin yetiştiği yerlerde yetişir. Boyu bir metreye kadar uzar, yaprakları kuzu kulak yaprağına benzer. Belirgin bir tat ve kokusu vardır. Gövdesi soyularak yenir. Yemeklerde kullanılmaz.

Pari mihan

Sılmastık ( Yabani ıspanak- Chenopodium album)

Pancar olarak kullanılan bir ottur.Çöreği güzel olur.

Sılmastık

Sirmog ( Frenk soğanı )

İlkbaharda nemli , sulu çayırlarda ve nemli dere kıyılarında yetişir. Keskin sarımsak kokusu  çevreye yayar. Nisan  mayıs aylarında bazen daha da erken yeşermeye başlar. Yaprakları yeşil soğan gibi yenilir yada yemekler de kullanılır.

Sirmog

Bışkov ( Ebe gümeci - Malva sylvestris)

Çocukluğumuzda , köyde güneş gören her yerde özellikle duvar diplerinde yetişen  bu bitkinin düğme şeklindeki meyvesini yerdik.Bu bitkiye de yediğimiz kısmı düğmeye benzettiğimiz için  bışkov (Türkçesi düğme) derdik. İşin aslı bu bitkiyi büyüklerimizin yediğini de pek görmedim.Ancak başka yerlerde salatası yapılan ,yaprakları kaynatılarak çay olarak içilen önemli bir şifalı bitki sayılıyormuş.

Bışkov

Şekok ( Yaban armudu / Ahlat - Pyrus elaeagnifila )

Sonbaharda olgunlaşan ve 3-4 cm büyüklüğünde meyvesi olan kendiliğinden yetişen bir ağaç. Türkçesi yaban armudu olan Şekok ile Gijok ağacı genellikle karıştırılır.  

Şekok

Gijok (Alıç - Crataegus )

Hafik ekşimsi , çekirdekli  meyvesi sonbaharda şehirlerde  ipe tespih gibi dizilerek satılmaktadır.Olmuş meyvesi turuncuya yakın sarımsıdır.Gijok ağacının boyu on metreye kadar uzayabilmektedir.Köyde pek çok yerde bulunmaktadır.

Gijok

Çêkêm (Katran Ardıcı / Juniperus oxycedrus )

Köyün ormanlık bölgesinde yetişen çalı şeklinde ardıçların fındık büyüklüğünde tohumu. Yenildiğinde adeta ardıç ağacının kokusunu hissedersiniz.

Çêkêm

Solmaz çiçek/Altın otu/Ölmez çiçek -Helichrysum

Aktarlarda altın otu adıyla kaynatılarak çayı yapılmak üzere satılan bu çiçek, köyün kırlarında yetişmektedir. Köyde hemen  her evde  süs bitkisi olarak odanın görünen bir yerine konulan ve yöresel bir adı bulunmayan bu bitki yaz kış bitki solmadığı için solmaz çiçek olarak adlandırılırdı.

Altın otu

Pivok ( Çiğdem - Crocus  )

Pivok, baharın geldiğini müjdeleyen kırlarda yetişen yenilebilir bir çiçektir.

Sosın ( Nevruz / Navruz Çiçeği - Iris Persica )

Kürtçe Sosın dediğimiz, Süsengiller (iridaceae) familyasından Türkçe Nevruz/Navruz denilen çiçeğin Latince adı İran Süseni anlamına gelen 'Iris Persica' dır.Çıplak taşlı yamaçlarda ve çalılık arazilerde yetişen çok yıllık bir bitkidir.Mart, Nisan  aylarında çiçek açar, yaprakları ve kökü çiğ olarak yenilir.

Sosın
Foto :Hasan Ali Sarıkaya

Soğulcan Otu (Solucan otu - Pelargonium endlicherianum)
15-35 cm yükseklikte , çok yıllık ve morumsu kırmızı çiçekli  bir bitki.Çiçekleri taze halde yenilir, bağırsak solucanlarına karşı kullanılır.Kırlarda yetişir.Aşağıdaki fotoğrafı Yılanlı dağının eteğindeki Atolux'a giderken çektim.

Soğulcan otu

Gullik (Çiriş otu / Dağ pırasası - Eremurus spectabilis )

Yabani pırasa.Nisan ayı başlarında Yılanlı Dağının eteklerinde  yetişir, böreği, çorbası, yemeği yapılır.

Gemırşok

Yılanlı dağının eteklerinde  yetişen bu çalı şeklindeki bitkinin  sonbaharda olgunlaşınca kırmızıdan siyaha dönen, karamuktan biraz büyük, yumuşak, ağızda dağılan ve bir meyvesi vardır.

Gemırşok

Mamıx ( Kiraz eriği- Prunus cerasifera)

Yılanlı dağının eteklerinde  yetişen ve meyvesi ekşi eriğe benzeyen ama erikten daha küçük bir bitkidir.Ekşi tadından dolayı hıltırşık da denmektedir.

Mamıx

Pung ( Nane- Mentha )

Genellikle dere kenarlarında bahar aylarında yetişir. Küçük yapraklı bir bitki olup yaprakları özelikle ayran çorbasında (Şorbe den) kullanılır. Kurutulduğunda baharat olarak kullanılır.

Pung

Anıx (Kekik / Thymus vulgaris)

Kimi yörelerde naneye de anık denmekte ise de , bu yörede kekik için kullanılmaktadır. Odunsu saplı,karşılıklı küçük yapraklı, sürüngen, çok yıllık kokulu bir bitkidir. Pek çok türü bulunmaktadır. Köyün dağlık ve kayalık alanlarında bulunur. Çiçeği kurutulup ufalanır kışın baharat olarak kullanılır.

Anıx
Foto:Mustafa Doğan

_________________________
Notlar
-Yukarıdaki bitki adlarından ilk yazılan bitkiye yörede Kürtçenin Kurmanci lehçesinde verilen ad , diğeri Türkçe adı , İtalik olarak yazılan ise bitkinin Latince bilimsel adıdır. Bitkinin adında geçen ve Türkçe alfabede bulunmayan harflerin okunuşu ise şöyledir:
Ê ê -Türkçe 'e' ile 'ı' arasında bir sestir.Ne tam olarak 'e' ne de 'ı' sesi.
Qq -Gırtlaktan gelen kalın bir sestir.Türkçedeki  'k' harfinin gırtlaktan söylenmesi gibi bir ses.
X x-İnsan boğazını temizlerken boğazdan çıkan hırıltıya benzer.Türkçedeki 'ğ' sesi gibidir.

KAYNAKÇA
BAYTOP Turhan , Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dili Kurumu Yayınları, 2007